SOVYET KÜRDLERİ

Yunanca dia - öte, üzeri ve speiro - yerleşmek, yerleştirilmek sözlerinden türeyen diaspora kelimesi, siyasi anlamda kaynağını Yahudilerin yayılmasından almışsa da günümüzde değişik etnik birimlerin zorla veya gönüllü biçimde dünyaya dağılımını ifadelendirmek için kullanılmaktadır. Kürd halkının yaklaşık yüzde ikisini oluşturan Eski Sovyetler Birliği, şimdiki Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) cumhuriyetlerinde yaşayan Kürdler, Kürd diasporasının önemli bölümünü teşkil etmektedir. Bugün de "Eski Sovyet Kürdleri" olarak tanımlanan Kürd diasporası, yeryuvarlağının altıda birini oluşturan geniş bir arazinin binden fazla köy, kasaba ve kentinde dağınık biçimde yaşamaktadır.
BDT devletlerinde yaşayan Kürdler, tarihsel kökenleri itibarıyla dört kesimden oluşmaktadır:
1. Azerbaycan (Nahçıvan) Kürdleri.
2.Türkmenistan Kürdleri.
3. Ermenistan, Gürcistan Kürdleri.
4. SSCB ve BDT’deki iç göçler sonucunda oluşan Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya, Moldova, Baltik Cumhuriyetleri, Kazakistan ve Orta Asya Kürdleri.
Türkmenistan'daki Kürd topluluğu, üç yüz yıl önce şimdiki Türkmenistan Cumhuriyeti topraklarında yer edinmiştir. Genellikle Nadir Şah döneminde İran'ın Kuzey ve Kuzey Doğu hudutlarına göçertilen Kürdlerin bir kısmı İran'ın Türkmenistan sınırında yerleşen Horasan eyaletinde Horasan Kürdleri olarak adlandırılmaya başlanmış, diğer bir kesimi ise İran ve Rusya İmparatorlukları arasında sınırların netleştirilmesi sonucunda Türkmenistan’ın içerisinde kalmıştır. Sayıları yaklaşık 300 bin olan Türkmenistan Kürdleri, asimilasyonu derinden yaşayan bir topluluktur. Yüzde 70-80 oranında asimle edilmiştir. Kürtler burada Aşkabat, Gök-Tepe, Kaaxkin (Bağır, Firuze, Çuli, Germab vb. mıntıkalar) bölgelerinde, yine Mari vilayetinin Türkmen-Kalinin ve Bayram-Ali illerinde, Mari ve Aşkabad şehirlerinde yaşamaktadır[Linkleri Sadece Üyelerimiz Görebilir. ]
. Ermenistan ve Nahçıvan Kürdleri esasta iki kesimden oluşmaktadır. Birinci kesim, bu toprakların yerel sakinleri olup 19. yy.ın başlarında Kafkasya’nın Rusya tarafından fethedilmesiyle Rusların tabiliğine geçmiştir. İkinci kesim, 1804-1813 Rusya-İran savaşından başlayarak 1. Dünya savaşına (1914-1918) kadarki 100 yıl boyunca Kürdistan’dan bu arazilere göçen ve göçertilen Kürdlerdir. Halihazırda Ermenistan’da kırk, Nahçıvan’da on bin küsür Kürd yaşamaktadır.
1897 yılı Rusya İmparatorluğu nüfus sayımına göre, Tiflis guberniyasında (eyalet anlamında inzibatı birim, valilik) 2538 Kürd yaşamıştır[Linkleri Sadece Üyelerimiz Görebilir. ]
. Kürdlerin şimdiki Gürcistan topraklarında 19. yy.dan önce de bulundukları konusunda yeterli kadar bulgu mevcuttur. Ancak Gürcistan Kürdlerinin yoğunluklu bölümü, 19. yy.ın sonu, 20. yy.ın başlarında Osmanlı baskısından kaçanlardır. Büyük bir kesimi bu topraklara Ermenistan üzeri göç etmiştir. Sayıları 40 binin üzerindedir. Ermenistan, Gürcistan ve Nahçıvan’a 19. ve 20. yy.da yerleşen Kürdler, eski Sovyetlerdeki Kürdlüğü ayakta tutan unsurlar olmuştur. Bunların önemli bir bölümü, 1937 ve 1944 yıllarında Stalin'in iç iskan politikası sonucunda Orta Asya ve Kazakistan'a sürgün edilerek 14 vilayete ve 110 mıntıkaya dağıtılsalar da, etnik kimliklerini korumayı başarmıştır. Sayıları 150 binin üzerindedir.
Rusya'nın Krasnodar, Adıgey, Tambov, Saratov, Yaroslavl, Gorki, Novorossiysk, Moskova, Sank-Petersburg vb. bölgelerinde yaşayan Rusya Federasyonu (RF) Kürdleri, 70 yıl boyunca Kafkasya ve kısmen Orta Asya'dan göçen ve göçertilen kesimlerden oluşan topluluklardır. Rusya parlamentosuna ait bir belgede bu ülkede bulunan soydaşlarımızın sayısı 250 binin üzerinde gösterilmiştir.
Ayrıca Ukrayna, Beyaz Rusya, Moldova ve Baltik Cumhuriyetleri’nde de Kürd toplulukları bulunmaktadır. Ayrıca Ukrayna, Beyaz Rusya, Moldova ve Baltik Cumhuriyetleri’nde de Kürd toplulukları bulunmaktadır. Kadim Ukrayna Kürdleri ile ilgili son yıllarda ortaya çıkan ve ciddi biçimde araştırılması gereken bulgular, Milattan önce burada, Kara deniz kıyısı topraklarda birkaç yüz yıl boyunca Kürd İskitlerin (İskitler, Saklar) yaşadığını ortaya koymuştur…
Azerbaycan Cumhuriyeti’nde ise eski SSCB'nin oborigen (anaxton, yerel) Kürdleri yaşamaktadır. Bu ülkede bulunan Kürdler, büyük ölçüde bin yıllardan beri Kafkasya'da yaşayan Kürdlerin torunlarıdır.
Kürdlerin en azından 1200 yıl önce şimdiki Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarında yaşadığı tarihi belgelerden açıkça görülmektedir.
BDT Kürdlerinin hemen hemen yarısı Azerbaycan Cumhuriyeti’ndedir. SSCB “Büyük Sovyet Ansiklopedisi de 1937 yılında Sovyetler Birliğinde yaşayan Kürdlerin yarısının Azerbaycan’da olduğunu tescil etmiştir[Linkleri Sadece Üyelerimiz Görebilir. ]
.
Ne var ki, asırlardan beri devam eden asimilasyon sonucunda BDT Kürdleri içerisinde kendi ana dillerini en sınırlı kullanan da Azerbaycan'daki etnik Kürdlerdir. Bu ülkede yerleşik olan yaklaşık 500 bin Kürdün hemen hemen tamamı, bir çok siyasal ve tarihsel nedenlerle asimilasyona maruz kalmıştır. Bu topraklara yerleşme süreçleri açısından birkaç kuşaktan oluşan Azerbaycan Kürdleri'nin ağırlıklı bölümü etnik-milli hafıza kaybına uğratılarak Kürdlükten vazgeçtirilmiş, ulusal kök bağlarından koparılmıştır.
1992-1993 yıllarına, Kızıl Kürdistan’ın Ermenilerce işgal edilmesine kadar Kurdler, Azerbaycan'da esasta Kelbecer, Laçın, Gubadlı, Zengilan (eski Kızıl Kürdistan kazası) Cebrayıl, Füzluli, Xanlar, Xudat, Mirbeşir, Berde, Ağdam illerinde, Baku, Gence, Sumgait, Şuşa kentlerinde ve bir çok diğer yerleşim birimlerinde yaşamaktaydı.
20. yy.ın başlarında Sovyet hükümeti kurulurken Kürd faktörü; Kafkasya'daki ağır milli sorunların çözümünde nasıl bir araç olarak kullanıldıktan sonra terk edilmiş ise, 90'lı yıllarda Sovyetlerin çöktüğü dönemlerde de Sovyet Kürdleri’nin sorunları görmezden gelinmiş, bu halk, tarihi toprakları üzerinde hak sahibi olmak ve hatta yaşamak hakkından men edilmiştir.

AZERBAYCAN KÜRDLERİ

Resmi adı: Azerbaycan Cumhuriyeti.
Başkenti: Baku.
Ülke, Başkanlık sistemiyle yürütülür.
Azerbaycan, Kafkasya’nın Güney Doğu’sunda yerleşiyor.
Arazisi 86.6 bin kilometre kare.
Nüfusu: 7.771.092 kişi (Temmuz 2001 verileri). Kuzey’de Rusya’yla (284 km.), Kuzey Batı’da Gürcistan’la (322 km.) , Batı’da Ermenistan’la (566 km.), Güney’de İran’la (432 km.), Güney Batı’da Türkiye’yle (9 km.) komşu olup Doğu’da Hazar deniziyle (sahil şeridi: 825 km.) çevrelenmektedir.
Nüfusun etnik dağılımı: Azeriler %90, Dağıstanlılar %3.2, Ruslar %2.5, diğer %4.3. (Nüfusun etnik ayrışımını gösteren Azerbaycan devletine ait bu resmi rakamlar, Azerilerin sayısını fazla göstermek açısından abartılı olup gerçeği ifade etmemektedir-H.Ş) Ülkedeki etnik birimler: Azeri, Rus, Lezgi, Talış, Kürd, Avar, Udin, Lahıc, Ermeni (Dağlık Karabağ’da), Tat, Yahudi, Ukraynalı vb.
Dini: Genellikle Şia Müslüman, Kafkasya kökenli Lezgi ve Avarlar Sünni.
Devlet dili: Azerbaycan’ca.
Azerbaycan, 19. yy.dan 1918 yılına kadar Rusya İmparatorluğuna dahil olmuş, 1918’de kısmi bağımsızlık kazanmıştır. 1920’de burada Sosyalist hükümet kurulmuştur. 1922’de Ermenistan ve Gürcistan’la birlikte Kafkasya Sovyet Sosyalist Federatif Cumhuriyeti’ni (KSSFC) oluşturmuş, 1936’da KSSFC’nin iptalinden sonra Azerbaycan, müttefik bir Cumhuriyet olarak SSCB’nin terkibine geçmiştir. 1991 yılına kadar SSCB’de yer almış, 30 Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. Resmi bağımsızlık günü: 18 Ekim 1991.
Resmiyette Azerbaycan’a bağlı iki özerk oluşum vardır: Nahçıvan Cumhuriyeti ve önceleri özerk bölge olup 1991’de de-fakto Azerbaycan’dan ayrılarak bağımsızlığını ilan etmiş Dağlık Karabağ Cumhuriyeti[Linkleri Sadece Üyelerimiz Görebilir. ]
.
Azerbaycan Cumhuriyetinin eski Kızıl Kürdistan bölgesi'nde (Laçın, Kelbecer, Gubadlı ve Zengilan illeri) ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde yaşayan Kürdler, Azerbaycan Kürdleri olarak bilinmektedir.
1988 yılında Azeri ve Ermeniler arasında başlayan Karabağ savaşı, Kızıl Kürdistan'da yaşayan Kürdleri tümden iç mülteci durumuna düşürmüştür. 1992-1993 yıllarında Ermeni ordularının Karabağ Özerk Bölgesi ile birlikte eski Kızıl Kürdistan'ı da işgal etmesi sonucunda burada yaşayan Kurdler, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin değişik bölgelerine sığınmak zorunda kalmıştır. Laçın 17 Mayıs 1992, Kelbecer 12 Nisan 1993, Gubadlı 31 Ağustos 1993, Zengilan 29 Ekim 1993 tarihlerinde işgal edilmiştir.
Şuan eski Kızıl Kürdistanlı Kürdler, Azerbaycan'a dağılarak bu ülkenin hemen hemen onlarca ilinde mülteci konumunda yaşamaktadır.
Azerbaycan Cumhuriyet’ine bağlı özerk bölge olan Nahçıvan’a 19. yy.dan önce yerleşik Kürdlerin ağırlıklı bölümü asimilasyona uğramıştır. 19. sonu 20. yy. başlarında yerleşenlerin ekseriyeti ise 1937’de Stalin’in zorunlu iskan (departasyon) siyaseti sonucunda Kazakistan ve Orta Asya’ya sürülmüştür. Nahçıvan'da yaşamaya devam eden 20 bin Kürd'ün önemli bir bölümü ise 90'lı yıllardan sonra siyasi-ekonomik nedenlerden dolayı Rusya ve Orta Asya'ya göç etmiştir.
“Azerbaycan Kürdleri” kitabının yazarı A. Bukşpan’a göre “1919 yılında Müsavat-Daşnak kanlı dönemi ve general Dro öncülüğündeki Daşnak çetesinin eylemleri Kürdleri /Nahçıvan’dan/ Türkiye ve İran’a kaçmaya zorladı.
Sovyet hükümetinin kurulması ve pekişmesiyle birlikte Kürdler geri dönmeye başladılar. 1926’da kitleler halinde Ararat ötesinden döndüler ve esasen Arazdayan istasyonu ilinde yerleştiler”.
Azerbaycan Cumhuriyetinde 20’li yılların ortalarında yürütülen nüfus sayımına göre Nahçıvan’da 3180 Kürd yaşamıştır. Gerek Bukşpan’ın kitabından, gerekse de diğer araştırmalardan ve yerel sakinlerin anlatımından söz konusu sayının yalnız Kürdçe konuşan Kürdleri ve özellikle Arazdayan istasyonu ilinde yaşayan Kürdleri ihtiva ettiği anlaşılmaktadır.
Bukşpan’ın ileri-geri göçe zorlanan “Zilan Kürdleri” dediği Kürdler, genellikle Buruki ve Celali Kürd aşiretlerine mensup insanlardı. 1937’de Stalin’in gazabına gelen de onlardı. Bu yılın son baharında salt Kürdlerden oluşan 18 yerleşim biriminin sakinleri geride tek bir kişi bırakılmaksızın Arazdayan istasyonuna toplanarak yük trenleriyle sürülmüştür.
1937’den sonra Nahçıvan’da salt Kürdlerden oluşan Derekend isminde tek bir Kürd köyü kalmıştır.